De kerken van Hollum (1)

Van 21 oktober 1970 tot 30 oktober 1970 en van 3 november 1970 tot 5 januari 1971, zijn er in de oude kerk van de Nederlandse Hervormde Gemeente te Hollum opgravingen uitgevoerd door de Archeologische dienst van de Rijksuniversiteit van Groningen. Dit uitgebreide onderzoek naar eventueel oudere kerken op deze plaats werd gelijktijdig uitgevoerd met de grote restauratie van het kerkgebouw. 

 

Dagrapporten van het verloop van het onderzoek

Van het graafwerk naar de oude resten werd dagelijks door de rapporteur, de heer H. Praamstra een dagrapport gemaakt waarin, in korte bewoordingen, het werk in de kerk werd beschreven en vastgelegd. Het project stond onder leiding van de archeoloog de heer G. Elzinga van het Fries Museum. Alle bevindingen werden op grote tekeningen gedetailleerd ingetekend. Deze tekeningen dienen mede als basis voor dit artikel. In eerste instantie werd in het koor gegraven, hiervoor werd  de huidige tegelvloer van het koor verwijderd. Het graafwerk werd uitgevoerd door 8 medewerkers van de  WSW onder leiding van de werkmeester de heer F. Smit. De heer Keune, streekarchivaris van Noordoost-Friesland, heeft daarbij in eerste instantie toezicht gehouden en assisteerde later bij het opmeten van ‘blootgelegde’ delen.  Er werd onder de verwijderde tegelvloer een tweede tegelvloer gevonden van geglazuurde tegels, in de kleuren geel en zwart/groen, diagonaal gelegd. Tevens werden twee grafzerken gevonden die een grafkelder afdekten, alsmede verschillende stukken metselwerk.

 

Opmerkelijke vondsten

In het tweede gegraven vlak kwam men, tot verrassing van de onderzoekers, een boogvormig puinspoor tevoorschijn dat zou kunnen wijzen op een ronde koorafsluiting van een eerdere kerk. In het derde vlak van het N-O kwadrant bleek dat dit puinspoor nog een oudere fundering doorsneed. Dit bestaande uit schelpen en zand dat ook, naar later zou blijken, een deel van een tweede ronde koorafsluiting betrof. Door steeds dieper te graven kwam men op een diepte van 3 meter onder de bestaande kerkvloer waar zich de oorspronkelijke laag van duinzand bevindt die met name in het zuidoostelijke deel sterk naar het zuiden sterk afloopt. Zelfs zo sterk dat aan de zuidkant deze laag niet te bereiken was. Zelfs op deze diepte werden, in het Z-O kwadrant, grafresten aangetroffen, zoals een schedel die gedeeltelijk onder de muur van de bestaande kerk lag. Maar, voor nu eerst de indrukwekkende opbouw van de ondergrond en de lagere bodemlagen. 

 

Verschillende lagen van de bodem onder de kerk

Op de oorspronkelijke laag van duinzand, ligt een opgebrachte laag van bruin zand met daarop een kleilaag van natuurlijke oorsprong, met een dikte van gemiddeld 10cm. Op deze natuurlijke kleilaag ligt een opgebrachte laag van gemengd bruin zand, met daarop een dikke geel-grijze zandlaag die ook is opgebracht, en zanderige- en kleizoden bevat. Opvallend is de schelpenlaag tussen het bruine zand en de geel-grijze zandophoging. De totale hoogte van de lagen op de oorspronkelijke zandlaag, dus de bruine zandlaag, kleilaag, de opgebrachte lagen van bruin zand en de geel-grijze zandlaag, bedraagt ongeveer 1 meter. Vermoedelijk is de kleilaag op de opgebrachte laag door overstromingen door de zee afgezet. De beide opgebrachte lagen zouden, naar men aanneemt, van elders zijn aangevoerd. Op deze lagen, dus op ca. 2 meter diepte onder de huidige kerkvloer,  werd een schelpenfundering gevonden die een rechthoek van ongeveer 11.20 x 5.80 groot is. Deze fundering liep door in de opgehoogde lagen tot een diepte van ongeveer 2.50 onder de huidige kerkvloer. Alhoewel er geen resten van een opgaand muurwerk werden aangetroffen mogen we ervan uitgaan dat deze funderingslaag diende als ondergrond van een houten kerkje. 

In de bruine zandlaag direct op de oorspronkelijke duinzandlaag werden enkele kogelpot schreven aangetroffen die uit de 12e eeuw afkomstig kunnen zijn. De kleilaag is van natuurlijke oorsprong en dat betekent dat de zee hier het duinzand overspoelde. Tevens wijst dit op een vorm van dijkaanleg die kan dateren uit de 12e eeuw. Interessant is dan de vraag uit welke eeuw het eerste houten kerkje dateert? Dit kan 1000-1100 jaar na Chr. zijn, maar er zijn ook andere bronnen die daar meer over kunnen zeggen. Daarover meer in het vervolg op dit artikel.

 

Gedeelte van de tekening gemaakt met de gegevens van de opmeting van de bodemvondsten in het 2e vlak

Gedeelte van de tekening gemaakt met de gegevens van de opmeting van de bodemvondsten in het 2e vlak. De gegevens van de opgravingen staan opgetekend op acht veldwerken, zoals deze tekeningen genoemd worden.

 

Op een iets hoger gelegen vlak werden de resten van een speklagen fundering gevonden bestaande uit lagen schelpen afgewisseld met zand van een hoogte van 1.80 meter en reikende tot de eerder genoemde oorspronkelijke zandlaag. Ook werden tufsteenresten gevonden die er bijna zeker opwijzen dat deze tweede kerk was opgetrokken van tufsteen. Opvallend was dat de fundering aan de oostzijde een ronde vorm had en het hier dus een kerkje betrof met een ronde koorafsluiting. 

Op een hoger gelegen vlak werden de resten van een baksteen fundering gevonden die de speklagen fundering van de eerdere kerk doorsneden. Verrassend was dat een deel van de fundering onder de huidige noordelijke kerkmuur doorliep tot buiten het kerkgebouw. Nader onderzoek wees uit dat deze derde kerk een gebouw met transepten betreft, een kruiskerk dus. Ook werden aan de westzijde van deze fundering een puinput gevonden die wijst op een fundering van een toren, gezien de diepte zou die dan behoren tot de tweede kerk en daar later zijn aangebouwd.

 

Klokgietplaatsen

Een laatste opmerking in dit eerste deel over de kerken van Hollum, betreft het volgende: in het tweede vlak ongeveer in het midden van het eerste kerkje ontdekten de onderzoekers een boogvormige kleistrook met aan de buitenrand fijn puingruis. Het doet de onderzoekers denken aan een klokkengieterij, dus een plaats waar de kerkklok gegoten is. In een aanvullend onderzoek werd  buiten de noordgevel van de huidige kerk het transept van de kruiskerk aangetroffen en in de toren werd, tot ieders verrassing, een tweede klokgietplaats aangetroffen!

 

 Het vrij gegraven noordelijke transept liggend buiten de noordmuur van de huidige kerk.

Het vrij gegraven noordelijke transept liggend buiten de noordmuur van de huidige kerk.

 

Bovenkant van de klokgietplaats

Bovenkant van de klokgietplaats, gevonden in de huidige toren.

 

De vondst van klokgietplaats is voor Friesland uniek daar tot nu toe die op Ameland de enige is die in onze provincie is aangetroffen. De klokgietplaats gevonden binnen in de kerk, op een diepte van ongeveer 1,5 meter, behoorde zeer waarschijnlijk tot de eerste toren die uit de 12e à 13e eeuw dateert. De klokgietplaats in de toren is van recentere datum en was opgebouwd met kleine Friese kleinsteen met een afmeting van 16x9x4 cm. De ouderdom werd geschat uit de 16e of 17e eeuw. Inmiddels weten we meer over de klok die op deze plaats is gegoten dat de volgende tekst droeg:

‘den klok is onder in zijn dijameter groot 3 voet 3½ duim en van binnen hoog of diep 2 voet 7 duim. Op de bovenste regel; van de klok staat    Petrus A Cammingha vrij ende erfheer van Ameland 1626 op de onderste regel; staat Haije Cornelis, Jan Jacobs, Gabbe Poulus, Sipke Jansen, Tsibbe Douwes, Dûlke Douwes en onder de namen staat een wapen.’ 

De klok is dus gegoten in 1626!

 

In 1787 werd een nieuwe klok in de toren geplaatst de klok kwam op Amland aan op maandag 5 november en heeft op dinsdag  6 november voor het eerst geluid. Op de klok staat de volgende tekst:

Op de bovenste rand:                     Meficet Christiaan en Jan Seest Amstelodami Anno 1787.

Aan de westkant staat de tekst:       Wijbrand Nannes, Wijbert Zouw Folmagten, Hans Barf, Jan Gerbrand burgem: tot Holm.

En aan de oostkant:                        Willem de vijfde Prince van Orange Nassou, Vrijheer van de Souvereijne Erfheerlijkheid Ameland enz 

met daarboven een wapen.

(bron: Memomori Boeck, Cornelis Pieter Sorgdrager)

 

Wordt vervolgd

 

VRIENDEN WORDEN

Word vriend van Amelander Historie! U ontvangt iedere maand onze historiekrant en krijgt een gratis e-book cadeau! 
 
 
 

Ontdek alles over Stichting De Ouwe Pôlle

Word vriend van Stichting De Ouwe Pôlle. Bekijk de voordelen:

Word vriend van Stichting 'De Ouwe Pôlle Ameland'. Daarmee steunt u het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed op Ameland.

  • Ontvang drie keer per jaar onze magazine Pôllepraat vol verhalen over de Amelander cultuur en geschiedenis
  • Steun onze musea op Ameland: museum Sorgdrager, museum Swartwoude, het bunkermuseum en de cultuurkerk in Nes
  • Met uw bijdrage organiseren wij ieder winter een programma bestaande uit lezingen waaraan u kunt deelnemen
  • Onze stichting heeft een ANBI-status (Algemeen Nut Beogende Instelling)

<<< Meld je aan als vriend van de Ouwe Pôlle >>>