Amelander archiefschatten 4: Griekse piraat Spiro overvalt Amelander kapitein (1787)

Archieven stoffig en saai? Zeker niet! In archieven worden unieke historische documenten bewaard die spannende, verdrietige of vrolijke verhalen vertellen. Historicus en archivaris Vincent Robijn speurt samen met zijn echtgenote Marieke, ook historicus, naar Amelander archiefschatten aan de wal. Vondsten van andere onderzoekers bieden vaak een aanknopingspunt: dit keer zet Nykle Dijkstra, maritiem historicus bij het Historisch Centrum Leeuwarden, ons op het spoor van een 18e-eeuwse Amelander kapitein en zijn noodlottig treffen met een Griekse piraat...

Door Marieke Robijn-Voorn

In het Nationaal Archief in Den Haag heeft Dijkstra een bijzonder archiefstuk gevonden: een 'briefkopieboek' uit de 18e eeuw van de Friese marineluitenant Dooitze Eelkes Hinxt. De brieven die Hinxt verstuurde, werden in dit boek allemaal overgeschreven en bewaard. Tegenwoordig is dat de map 'Verzonden items' in onze e-mail... De brieven gaan over de avonturen en ontberingen die Hinxt op zee en aan land beleefde. Eind 18e eeuw was Hinxt met zijn schip naar de Griekse archipel gestuurd om Hollandse koopvaarders te beschermen. Het waren woelige tijden in de Middellandse Zee, ten tijde van de Russisch-Turkse oorlogen. Griekse piraten zagen hun kans schoon om mee te vechten met de Russen tegen de Turken, en tegelijk hun eigen roofzuchtige slag te slaan.

Amelander kapitein

De vondst van Dijkstra in het Nationaal Archief zet ons op het spoor van een Amelander kapitein, Hartman Geerts. Marineluitenant Hinxt vermeldt in een van zijn brieven dat hij hoopt tijdens zijn reis de piraat Spiro tegen te komen, zodat hij wraak kan nemen voor de moord op Hartman Geerts en zijn gehele bemanning: "Wij hebben rapport van dien Rover Captein Spiro genaamt, eerst met 28 en nu met 35 koppen bemand. Mogten wij hem besetten, hij soude geluckig zijn indien wij die moord aan Capitein Hartman Geerts van Ameland beneevens zijn equipagie op hun niet kwamen te wreken".

Wat is hier gebeurd? Wie was Hartman Geerts, welke zeereizen maakte hij en hoe kwam hij aan zijn noodlottig einde? Hoe staat het leven van een Amelander kapitein en zijn gezin in de grote geschiedenis van oorlogen en piraterij in de Middellandse Zee? Om dat te achterhalen duiken we dieper de archieven in.

Wie verre reizen maakt...

Om te achterhalen waar een koopvaardijschip zich bevond, was je in de 18e eeuw aangewezen op de krant. Landelijke en lokale kranten publiceerden regelmatig 'Zee-Tydingen' met informatie over het uitzeilen en aanmeren van schepen. Voor ons een belangrijke bron om meer te weten te komen over de reizen van Hartman Geerts. In diverse kranten vinden we hem terug, als kapitein van De Vrouw Anna Catarina en later De Drie Gebroeders. Het is bijzonder om bijna 250 jaar later berichten terug te vinden over de verre reizen die deze Amelander maakte.

reizen vanaf Texel, zeekaart uit 1771.

Kapitein Hartman Geerts begon zijn reizen vanaf Texel, zeekaart uit 1771.

De eerste vermelding vinden we in december 1775: Hartman Geerts is met zijn schip aangekomen te Livorno aan de Noord-Westkust van Italië, vanuit Mallorca. Hartman Geerts was op dat moment 34 jaar oud. Hij was geboren en getogen op Ameland, rooms-katholiek en woonde in Nes. Ruim een jaar later vinden we opnieuw een bericht in de krant. In januari 1777 zeilt Hartman Geerts uit van Texel richting Livorno, waar hij in februari aankomt. Vervolgens vaart hij verder naar Civita Vecchia, aan de Italiaanse Westkust net boven Rome.

Een jaar later lezen we in de 'Zee-Tydingen' dat Hartman Geerts opnieuw is uitgezeild vanaf Texel, nu richting Genua aan de Italiaanse Rivièra. Op dat moment is hij net een paar maanden getrouwd, zo kunnen we achterhalen in de doop-, trouw- en begraafboeken uit die tijd. Op zaterdag 1 augustus 1778 trouwde hij in Nes met Ieke Pieters, geboren omstreeks 1740 in Amsterdam. Lang konden ze niet van hun kersverse huwelijk genieten: begin oktober zeilt Hartman Geerts weer richting Middellandse Zee. In maart 1779 vermeldt de krant dat hij vanuit Genua in Barcelona is aangekomen, aan de Noord-Oostkust van Spanje, in juli komt hij weer in Texel aan.

het westelijk deel van de Middellandse Zee, zeekaart rond 1780.

Het werkgebied van kapitein Hartman Geerts: het westelijk deel van de Middellandse Zee, zeekaart rond 1780.

Kortstondig huwelijksgeluk

Na een zomer samen met zijn echtgenote vertrekt Hartman Geerts in oktober 1779 opnieuw met zijn schip, nu naar Mallorca via Livorno. In het vijfde jaar van hun huwelijk krijgen Hartman en Ieke een kindje: dochter Gertrudis. Ze wordt gedoopt op 2 februari 1783 in Nes. Ieke overlijdt niet lang daarna, als hun kindje nog klein is.

Op 31 mei 1785 hertrouwt Hartman Geerts met Grietje Henriks (ook geschreven als Hendriks). Grietje is dan 35 jaar oud en net als Hartman Geerts geboren en getogen op Ameland, in Nes. Ze werkt als winkelierster. Uit dit huwelijk zullen geen kinderen geboren worden. Een paar jaar later zal Hartman Geerts gruwelijk aan zijn einde komen op zee. Grietje blijft alleen achter en overlijdt op 23 februari 1812 in Nes.

Na het sluiten van zijn huwelijk met Grietje gaat Hartman Geerts al gauw weer de zee op. In 1786 vinden we vermeldingen in de krant dat hij vanuit Napels naar Venetië is gevaren, in oktober van dat jaar keert hij weer op Texel terug. De laatste vermelding die we kunnen vinden dateert van juli 1787, als hij vanuit Genua weer in Livorno aankomt. Daarna gaat het verschrikkelijk mis. Ergens op de Middellandse Zee, kruist kapitein Geerts de beruchte piraat Spiro: "het Monster" zoals de krant deze zeerover later zal aanduiden.

Een gruweldaad op zee

Als eerste duikt in oktober 1787 een luguber bericht op. Een Franse kapitein heeft tijdens zijn reis vanuit Smyrna (het huidige Izmir in Turkije) naar de Italiaanse havenstad Livorno een Hollands schip op zee gezien, dat stuurloos rond dreef. In het voorbij zeilen zagen de Fransen dat de kapitein en de bemanning dood op het dek lagen, vermoord. Uit het relaas van de Franse kapitein maakte men op dat het Hartman Geerts moest zijn, die op zee was overvallen. Hij was met zijn schip De Drie Gebroeders als laatste in Livorno gezien, vandaar was hij doorgereisd richting Smyrna. Het was voor het eerst dat Hartman Geerts naar het oostelijk deel van de Middellandse Zee reist, waar juist de zevende van uiteindelijk twaalf oorlogen tussen het Russische Rijk en het Ottomaanse Rijk is uitgebroken. Het is hem en zijn bemanning noodlottig geworden.

Het eerste krantenbericht over het lot van Hartman Geerts en zijn bemanning.

Het eerste krantenbericht over het lot van Hartman Geerts en zijn bemanning.

Begin 1788 wordt in de Rotterdamsche Courant een brief afgedrukt die vanaf Malaga is verstuurd: de dader van de gruwelijke roofmoorden is gevonden. Het is de beruchte kapitein Spiro Racciardo Palo, ook bekend als Spiro Sticali. Van deze namen vinden we allerlei varianten in kranten en brieven terug: Razzardo, Ricciardopulo, Stekuli, Stercali: men wist kennelijk niet goed hoe je deze on-Hollandse namen schreef. Eén naam blijft steeds terugkomen en weerklinkt nu nog: Spiro.

Kapitein Spiro is afkomstig van het Griekse eiland Kefalonia, destijds bezit van de stad Venetië, en bevaart de Middellandse Zee met een schip onder Russische vlag. De Russen waren eind 18e eeuw voor de zoveelste keer in oorlog met het Ottomaanse Rijk, voorloper van het huidige Turkije. Veel Grieken zagen zich als de gezworen vijanden van de Turken: al eeuwenlang was strijd tussen beide volken over de heerschappij op land en zee. De Westkust van Turkije hoorde in die tijd nog bij Griekenland, waar Smyrna een van de belangrijke havensteden was. Veel Grieken sloten zich in de Russisch-Turkse oorlogen aan bij de Russen, zoals ook deze kapitein Spiro. Hoe hij aan zijn schip onder Russische vlag kwam, is niet helemaal duidelijk. Mogelijk zagen de Russen wel wat in deze handlanger en lieten ze hem graag meevechten op zee.

Kapitein Spiro maakt echter misbruik van zijn Russische vlag als dekmantel voor piraterij. In  oktober 1787, vlakbij het Griekse eiland Milos, kruist hij het schip De Drie Gebroeders van kapitein Hartman Geerts. Hij overvalt met zijn mannen het schip, vermoordt iedereen aan boord en neemt de buit aan "contanten en koopmanschappen" mee. Het schip drijft daarna rond en wordt gezien door de Franse kapitein. Uit latere berichten blijkt dat het schip uiteindelijk is gezonken. De buit was toen al verdeeld tussen Kefalonia waar Spiro zelf vandaan kwam, en het nabij gelegen eiland Zakynthos, destijds bekend als Zante.

De gevreesde Griekse piraten, hier op een Franse prent uit 1838.

De gevreesde Griekse piraten, hier op een Franse prent uit 1838.

Een schip als schadevergoeding

De Nederlandse consul verzoekt de Russische minister om compensatie, aangezien de roofmoorden gepleegd zijn onder Russische vlag. De verblijfplaats van kapitein Spiro en zijn bende is op dat moment bekend: zij bevinden zich op Kefalonia waar ze vanwege de oorlog niet kunnen vertrekken. Niet omdat deze vechtjassen het niet zouden aandurven, maar omdat de Russen in het Venetiaans gebied hoegenaamd geen enkel Russisch schip expeditie geven.

De Nederlandse consul meldt zich ook bij autoriteiten in Italië. Aangezien de verzekeringsmaatschappij in Livorno, die de waarde van de lading verzekerd had, grote schade heeft geleden, grijpen de Italianen in. Het schip van Spiro wordt in de haven van Kefalonia geconfisqueerd. Kapitein Spiro en zijn bemanning waren uiteraard gevlogen. Op dat moment ontstaat een steekspel met de Russen om het schip: de Russische minister claimt het schip terug voor de rechtmatige eigenaar Michiele Diamanti Conzialoff. De Italianen laten weten dat ze niet van zins zijn het schip terug te geven, gezien de moord en plundering die door de kapitein en bemanning zijn gepleegd.

Marineluitenant wil wraak

Met de confiscatie van Spiro's schip is de materiële schade weliswaar vergoed, maar Hartman Geerts en zijn bemanning zijn niet gewroken. Wanneer de Friese marineluitenant Hinxt naar het Middellandse Zeegebied vertrekt om Nederlandse koopvaardijschepen te beschermen na het gruwelijke voorval met De Drie Gebroeders, hoopt hij wraak te kunnen nemen. Helaas komt hij de piraat Spiro op zijn vele reizen niet tegen. Wel kruist Hinxt op een voorjaarsdag in 1788 een zeilschip onder Franse vlag met kanonnen aan boord, dat ineens een rode piratenvlag lijkt te hijsen. Dit leidt tot grote paniek aan boord: "een groote rover! een rover! als wij niet omzeilen zijn alle om hals!".

Hinxt heeft uitgebreid verslag gedaan van dit voorval aan de Friese Admiraliteit, zoals is na te lezen in het prachtige artikel van Nykle Dijkstra in De Sneuper (www.hvnf.nl). Op bevel van Hinxt beginnen de matrozen de kanonnen te laden. Het andere schip begint hierop direct te schieten, waarbij een matroos van Hinxt dodelijk geraakt wordt en een ander zwaar gewond. De eerste luitenant van Hinxt houdt het hoofd koel en meldt zijn kapitein dat het mogelijk een Turks schip is met rode vlag en wimpel. Hinxt roept door de scheepsroeper naar het andere schip om een staakt het vuren.

Al gauw komt inderdaad de Turkse kapitein aan boord: "Wat confusie is dit?". Hinxt legt uit dat de bemanning door de plotselinge wisseling van de vlag vreesde dat het een piratenschip was, zeker na de vreselijke overval van een Amelander schip door roverkapitein Spiro. De Turkse kapitein eist vier vaten kruit als vergoeding, maar Hinxt geeft er twee omdat de Turken kennelijk onder valse Franse vlag varen en hijzelf een dode te betreuren heeft. De Turken spelen het hoog op en nemen uiteindelijk twee loodsen mee, die Hinxt noodgedwongen moet laten gaan. Met betraande ogen gaan ze van boord, de Nederlandse consul zal zich later inspannen om ze weer vrij te krijgen. Dit incident toont wel aan dat de vrees voor piraten er bij de bemanning goed inzat.

Het schip waarmee Hinxt de koopvaardijschepen op de Middellandse Zee begeleidt, genaamd De Snelheid.

Het schip waarmee Hinxt de koopvaardijschepen op de Middellandse Zee begeleidt, genaamd De Snelheid.

Einde van de oorlog - en van Spiro

Wanneer de Russisch-Turkse oorlog in 1791 ten einde loopt, krijgen kapitein Spiro en zijn commandanten van de Russen het bevel hun schepen terug te trekken. Spiro weigert echter: hij claimt dat hij de afgelopen jaren orders van de Russische generaal heeft uitgevoerd en dat hij nog altijd wacht op betaling. Een van Spiro's commandanten eist van de Russen zelfs een eigen Grieks territorium. Deze piraat begint daadwerkelijk met het bouwen van een fort maar wordt uiteindelijk verdreven. Dat laat niet onverlet dat tientallen schepen van Spiro en de zijnen nog jaren na het einde van de oorlog de zee onveilig maken.

Pas in 1817 wordt Spiro eindelijk gevangen genomen. Een zaak van nationaal belang, waarover de Nederlandse Staatscourant meerdere keren bericht. Een Frans fregat, La Galathée, was vetrokken uit Smyrna en moest door tegenwind aanleggen in de haven van het eiland Milos in de Egeïsche Zee. Plaatselijke loodsen kwamen waarschuwen dat Spiro en zijn bende elders op het eiland aan land zijn gegaan. De Fransen komen direct in actie: een ander schip ter plaatse, Le Zéphir, krijgt de opdracht uit te varen en een mogelijke aftocht van Spiro over zee af te snijden. Rond middernacht gaan veertig bemanningsleden van La Galathée met hun commandant op expeditie om Spiro en zijn roversbende te overvallen.

Hun opzet slaagt. De rovers blijken met minder dan gedacht: de zes mannen zijn zo verrast door de grootse overval dat ze geen verzet bieden. In het Italiaans roepen ze dat de Fransen zich vergissen en dat ze eerlijke lui zijn. De Franse consul van een nabij gelegen eiland wordt erbij gehaald om de mannen te identificeren. De consul bevestigt dat dit de beruchte Spiro is met enkele van zijn mannen. Helaas kent hij kapitein Spiro maar al te goed: een jaar eerder is hij zelf door "het Monster" overvallen. Spiro heeft zijn kasteel geplunderd en vervolgens in brand gestoken, en zelfs kokende olie over zijn vrouw gegoten om haar te dwingen te bekennen waar de Franse consul zich verstopt had.

De mannen van Spiro worden aan de Turkse autoriteiten overgedragen en direct tot de galeien veroordeeld. Spiro zelf wordt in de boeien naar Marseille afgevoerd, waar hij in quarantaine verblijft. Op bevel van de Franse minister van Marine is hij vervolgens naar Toulon gebracht om daar voor de maritieme rechtbank te verschijnen. De uitspraak van de rechter hebben we nog niet kunnen terugvinden. Voor de moord op kapitein Hartman Geerts en de bemanning van De Drie Gebroeders, en de vele andere gruweldaden op zijn kerfstok, nemen we aan dat Spiro - naar de wetten van die tijd - met zijn leven heeft moeten betalen. Een vakantie naar de Middellandse Zee zullen wij voortaan toch wat bewuster beleven: voor piraten hoeven we gelukkig niet meer te vrezen.

Dit artikel is afkomstig uit een eerdere uitgave van magazine De Amelander en is met toestemming van de redactie geplaatst. © De Amelander

Nieuwsbrief Amelander historie

Het beste van Amelander historie in je mailbox? Meld je aan voor de maandelijkse nieuwsbrief
 
 
 

Ontdek alles over Stichting De Ouwe Pôlle

Word vriend van Stichting De Ouwe Pôlle en mis niets meer van de Amelander cultuur!

Word vriend van Stichting 'De Ouwe Pôlle Ameland'. Daarmee steunt u het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed op Ameland.

  • Ontvang drie keer per jaar onze magazine Pôllepraat vol verhalen over de Amelander cultuur en geschiedenis
  • Steun onze musea op Ameland: museum Sorgdrager, museum Swartwoude, het bunkermuseum en de cultuurkerk in Nes
  • Met uw bijdrage organiseren wij ieder winter een programma bestaande uit lezingen waaraan u kunt deelnemen
  • Onze stichting heeft een ANBI-status (Algemeen Nut Beogende Instelling)

<<< Meld je aan als vriend van de Ouwe Pôlle >>>