Zomerhuizen op Ameland van voor en tijdens de oorlog
Door Jan Beukema (janbeukema63@gmail.com)
In april 2013 worden wij eigenaar van zomerhuisje nr. 92 aan het Zuidlaardermeer bij Hoogezand. We horen van de verkopers dat dit huisje, samen met huisje nr. 75, door de toenmalige eigenaar Douwe Gorter, van Ameland zou zijn gehaald rond 1943. De huisjes zouden direct op de huidige plek zijn neergezet. Zelf ontdekken we ondertussen op internet een oude zwart-wit foto van ons huisje met een vrouw met vier kinderen er op (rond 1945).
In oktober 2013 begin ik een zoektocht naar de ware geschiedenis van ons huisje. Na het plaatsen van een berichtje in de rubriek ‘Ik zoek’ van het Dagblad van het Noorden op maandag 4 november 2013 komen er interessante mails binnen over oud-bewoners van ons huisje. Maar we krijgen ook interessante informatie over vakantiehuisjes van voor de oorlog op Ameland. Verrassend veel Groningers uit Stad en provincie (veelal winkeliers) blijken er een huis te hebben gehad.
Met dank aan velen lukt het ons uiteindelijk om, met grote zekerheid, de ‘roots’ van ons huisje terug te vinden. Een familie uit Sappemeer heeft rond 1934 een huis gebouwd met de naam 'Marco' in de duinen bij Nes, Ameland. De bouwtekening is identiek aan de bouwmaten van ons eigen huis. Helaas hebben wij de oorsprong van ‘huisje 75’ (nog) niet kunnen herleiden.
Plattegrond zomerhuizen en kaart van het Nesserbos
Bij de zoektocht naar oude zomerhuizen is een kopie van de plattegrond van alle zomerhuizen rond Nes in 1939 onontbeerlijk. Deze kaart is gemaakt door Johannes Wildervank, aannemer uit Nes.
Genoemde huizen in dit artikel op de kaart: Annechien C6, Pelikaan B6, De Instuif D2, Mari(a)na P9, Hendrika D8, Sabina D8, Martha E9, Bos(ch) en Duin D9, Derma A10, Marco B4. Actief/Repos F7, Astra en Midgaard E5.
De weg naar de ingang van camping Duinoord, Jan van Eijckweg, volgt ongeveer de oude IJsbaanweg. Hier staan nog de huisjes 'Midgaard' en 'Astra'. Het huisje ‘Midgaard’ is van familie Timmer uit Groningen. De aannemer Timmer uit Groningen heeft veel huisjes in de jaren 1920 op Ameland gebouwd. Hiervoor hadden ze uitvoerder Johannes Wildervank van Ameland ingehuurd. Johannes Wildervank is vanaf 1926 zelfstandig begonnen als aannemer. Hij heeft in 1938 en in 1939 twee kaarten getekend van alle zomerhuizen rond Nes. Hij heeft voor de oorlog diverse zomerhuizen gebouwd en veel zomerhuizen in de oorlogstijd ook afgebroken en/of verplaatst. Een huisje is door J. Wildervank naar Wehl (bij Doetinchem) in de Gelderse Achterhoek gebracht. Het huisje stond naast een garagebedrijf.
Ook handig is een oude kaart van 1922 met toen aanwezige wegen:
De Molenweg is nog steeds hetzelfde kronkelig weggetje. Natuurgebied De Vleijen ligt aan de oostkant. Na een scherpe bocht naar links loopt de weg kaarsrecht naar de Strandweg (Badweg in 1939, Haverpad volgens de kaart van 1922). Aan het rechte gedeelte hebben diverse huisjes gestaan oa 'Marina'. Nu staan er struikjes. Eén huisje, nu wel van steen, staat nog schuin op de hoek Strandweg/ Molenweg. Meer naar de oostzijde stonden en staan nog steeds ‘Marazathe’ en het 'Witte Huis' (heet nu 'Zonnewijzer'). Er is nog een met rode stenen, bestrate zijweg, nu met de naam Excelsiorweg. Op de kaart van 1939 wordt de naam Berkhoutsweg genoemd. Nu leidt de Excelsiorweg naar een groot appartementencomplex. Vroeger leidde de weg naar het gebouw ‘Excelsior’. De vroegere Pianoweg met vele zomerhuizen, net voor de Bosweg, is er niet meer. Hier staat nu een groot appartementencomplex, Ameland State, met op de hoek restaurant ’Paal 13’. Daarna is er nu een zijstraat, Jan van Eijckweg, die naar het grote campingcomplex Duinoord leidt. De duinen zijn door kustafslag behoorlijk naar het zuiden uitgegroeid. De vroegere Duinweg met huisjes aan beide kanten ligt nu onder de duinen zelf. Op het nog vlakke gedeelte staan nu stacaravans. Aan de Kievitsweg staan nog drie huisjes uit de jaren dertig. Het zomerhuis 'Klein Paterswolde' (een Groningse naam!) is opgeknapt en heet nu ‘Mon Desir’. In de oorlog heeft hier de Duitse opperbevelhebber (Eiland Commandeur) gewoond. De huisjes ‘Margaretha’ en ‘Kwadraat’ staan er ook nog steeds.
Enkele feiten over de zomerhuizen bij Nes
Alle zomerhuizen stonden op gepacht grond, behalve de huisjes aan de Molenweg. Vanaf 26 augustus 1940 mochten vreemdelingen niet meer op het eiland komen op last van de bezetters. De zomerhuizen kwamen leeg te staan. Veel huizen in de duinen moesten in de oorlogstijd afgebroken worden omdat ze in de weg stonden van de Duitsers. In Hollum (1942), maar vooral in Nes (1942-44), waar veel huisjes stonden. Veel huizen werden zelf al afgebroken en opslagen door de eigenaren of Amelanders. In 1942 moesten onder andere 20 huizen in Nes in enkele dagen afgebroken worden. Later moesten er nog meer weg. Er is een lijst beschikbaar van mei 1944 waarin 62 zomerhuizen (o.a. 'Derma') staan die binnen enkele weken moeten worden afgebroken. Het is onderdeel van een brief van de Eilandkommandant van de Wehrmacht aan de Burgemeester. De eigenaren van afgebroken zomerhuizen hadden het eerste recht om na de oorlog een huisje aan de Kievitsweg te bouwen of te herplaatsen Ook werden enkele huizen herbouwd tussen Nes en Buren. Veel huizen zijn al tijdens de oorlog in grote pramen naar de vaste wal gebracht. Veel ging al kapot tijdens het transport in de haven.
Amelanders die de zomerhuizen afbreken (bron: Waddeninoorlog.nl).
Een foto van de woningen aan de Pianoweg gemaakt door Van der Peijl, fotograaf aan de Badweg (bron: Waddeninoorlog.nl).
De geschiedenis van een aantal zomerhuizen rond Nes